Страны: Турция, Германия, Грузия, Казахстан

Регионы:

Письменность: фактически нет своей письменности, но используется латиница, арабский алфавит

Zazaca; Türkiye’de özellikle Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve İç Anadolu bölgelerinde, Gürcistan'da, bazı Avrupa ülkelerinde, Kazakistan'ın birkaç şehrinde ve Kuzey Irak'da konuşulan Kuzeybatı İranî dilidir. Zazaca, Türkiye'de Türkçe ve Kürtçe'den sonra en çok konuşulan üçüncü dildir.

Zazaca, Türkiye'de iki ilde Tunceli ve Bingöl'de en fazla konuşulan dildir. Bu iki ilin dışında Erzincan (Tunceli'ye yakın ilçesi Üzümlü -Cimili- ve Tercan'ın köylerinde), Elazığ, Diyarbakır, Sivas, Muş, Erzurum, Urfa, Adıyaman, Malatya, Batman, Bitlis, Kayseri, Aksaray gibi illerin bazı bölgelerinde konuşulur.

Zazalar kendi dillerini genellikle Zazaki olarak adlandırırlar ve dilbiliminde de daha çok Zazaki / Zazaish ve Dimli olarak tanınır. Bunun yanında Kırmancki, Dimilki, Zonê Ma, Dersimce gibi kavramlar da Zazaca'nın yerel adlarıdır.

Hint-Avrupa dil ailesinin İrani gurubuna ait olan Zazaca, Alman dilbilimci Prof. Dr. Jost Gippert ve LeCoq'a göre İrani dillerin Kuzeybatı kolunun Hyrkani (< Gurgân) alt gurubuna aittir. Gilanice, Goranice, Mazenderanca, Beluçice, Sengserice dilleri de bu alt guruba aittir.

Zazaca sözcük dağarcığı ve gramer açısından, İranî diller içerisinde Partça ve Avesta diline en çok benzeyen dildir. Kaynak {Prof. Dr. Jost Gippert}[

Ethnologue'a ve bazı dilbilimcilere göre Zazaca, Kırmancki (Kuzey Zazaca) ve Dimli (Güney Zazaca) olmak üzere iki lehçeden, Almanya Frankfurt'da bulunan Zaza Dil Enstitüsü ve Frankfurt Üniversitesi'ne göre ise üç lehçeden oluşur;

1) Kuzey Zazaca: (Uluslararası SIL Kodu: kiu[2]

Dersim, Erzincan, Sivas, Muş, Erzurum dolaylarında Alevi Zazalar tarafından konuşulur. Bunun da kendi içinde ağız farklılıkları vardır. Dersim, Sivas, Muş farklılıkları gibi. Kuzey Zazaca'nın Kırmancki adlandırılması ile Kürtçe'nin bir lehçesi olan Kurmanci kavramları birbirine karıştırılmamalıdır.

2) Merkez Zazaca:

Palu ilçesi başta olmak üzere Elazığ ve Bingöl illerinde genellikle Şafi Zazalar tarafından konuşulur. Bunun içinde de şive farklılıkları vardır, Palu, Eğil, Solhan, Hini, Ergani, Kulp, Piran, Maden.. şiveleri gibi.

3) Güney Zazaca: (Uluslararası SIL Kodu: diq [3])

Siverek (Şanlıurfa), Gerger (Adıyaman), Mutki (Bitlis), Kuzey Diyarbakır Malatya dolaylarında Hanefi Zazalar tarafından konuşulur. Bunun içinde de kendi ağız farklılıkları vardır ; Çermik, Gerger ve Siverek gibi.

Kaynak: Paul, Ludwig: Zazaki - Versuch einer Dialektologie. Reichert Verlag, 1998, Wiesbaden.

Kuzey ile Güney lehçeleri, Merkez Zazacaya oranla gramer ve sözcük dağarcığı bakımından birbirine daha yakındır. Örneğin, Kuzey lehçesini (Dersimce) konuşan bir Tuncelili Zaza ile Merkez lehçesini konuşan Bingöllü bir Zaza'nın anlaşması oldukça zordur.

Zazaca Latin harfleri ile Avrupa'ya göç eden Zazalar tarafından yazılmıştır. Ardından İstanbul'da Zazaca kitap ve dergiler çıkarılmıştır.2004'te yapılan AB uyum paketlerinden sonra, TRT Pazartesi günleri otuz dakikalık Zazaca yayın yapmaktadır. Ayrıca Yol TV, Su TV gibi Alevi televizyonlarında Zaza diline ve müziğine yer verilmektedir. Roj TV'de de kısmen Zazaca yayın yapılmaktadır fakat bu yayınlar daha çok propaganda amaçlıdır.

Avrupa'da çıkan Ware, Tija Sodıri, Kormışkan, Piya, Ayre, ZazaPress, Pir, Raştiye, Vate gibi dergiler dışında, İstanbul'da Tij Yayınları ve Vate Yayınları tarafından Zaza dilinde kitaplar yayınlanmaktadır. Ayrıca Dersim (Tunceli)'de yayınlanan ilk Zazaca gazete ise Munzur Haber'dir. Türkiye'de tamamı Zazaca olarak yayınlanan ilk dergi ise Erzurum'da yayınlanan "Vatı" dergisidir. Halen Malatya'da Miraz adında iki aylık felsefe ve edebiyat dergisi yayınlanmaktadır. Ayrıca Yılmaz Güney'in Duvar filmi, tarihte Zazaca'nın sinemada kullanıldığı ilk film olması nedeniyle önemlidir. Zazaca'nın kullanıldığı diğer filmler arasında şunlar sayılabilir.

* Beyaz Melek, Mahsun Kırmızıgül
* Tüyü Takip Et (Perre Dıma So), Nuray Şahin (İlk Zazaca uzun metrajlı film olarak kabul edilmektedir; Zazaca-Almanca)
* Şıhsenem, Star Tv (dizi müziği)
* Can Baz (belgesel)
* Was (Ot) (belgesel), Caner Canerik.
* Dersim 38 (belgesel)

Zazaca'nın en yoğun olarak konuşulduğu yerler ve Zazalar ın en yoğun olarak yaşadığı yerler :

1) Tunceli (bütün ilçelerde)
2) Bingöl (bütün ilçeleri ile)
3) Elazığ (doğu bölgesi,kuzeyi ve güneyi)
4) Diyarbakır (kuzey ve batı bölgeleriÇermik,Çümgüş,Ergani,Eğil,Dicle,Lice,Hani,Kulp,Hazro)
5) Urfa (Siverek ilçesi)
6) Muş (Varto ilçesi)
7) Erzurum (batı bölgeleri Hınıs,Aşkale,Tekman,Çat)
8) Sivas (Zara, İmranlı, Ulaş, Kangal,Hafik,Divriği,Gürün ilçeleri)
9) Adıyaman ([[Gerger ilçesi)
10) Erzincan (dağınık şekilde.. çoğunlukla merkez de ve Tunceli'ye yakın yerlerde)
11) Batman Sason
12) Bitlis Mutki
13) Malatya Pötürge, Doğanyol, Arguvan

Zazalar, nüfusu tahminen 4 ile 6 milyon arasında olan bir halk olarak Doğu, İç ve Güneydoğu Anadolu’nun Fırat ve Dicle su havzasında ve dağlık alanlarda yaşarlar. Sükun ettikleri yer enlem 37,8°- 42° ve boylam 37,8°- 40° arası arasında yer alan bölgede, il olarak Sivas’tan Muş-Erzurum’a, Gümüşhane'den Urfa’ya kadar uzanır. Ağırlıklı olarak Tunceli, Bingöl, Erzincan, Elazığ, Sivas, Diyarbakır, Erzurum.. illerinde yaşarken, Kangal, Zara, Ulaş, İmranlı, Hafik, Gürün (Sivas), Varto (Muş), Tekman , Hınıs, Çat, Aşkale (Erzurum), Gerger (Adıyaman), Pötürge, Mutki (Bitlis), Sason (Batman) ilçesinde meskendirler. Bunun dışında İstanbul,İzmir Ankara, Bursa, Kocaeli, Aksaray ve birçok ilçeye göçetmiş Zaza mevcuttur. Almanya, Avusturya, İsviçre, Hollanda, Belçika, Fransa, İsveç, Danimarka gibi Avrupa ülkelerinde bulunan Zaza sayısı tahminen 300.000’dir.

Cambul (Kazakistan), Batum (Gürcistan) ve Musul (Irak) bölgelerinde de Zazalar vardır. Zazalar’ın nüfusu hakkında kesin bir bilgi mevcut değildir.
Anadolunun pek çok yöresinde ana dili Zazaca olan ve zamanla Kürtçenin Kurmancî lehçesi ile konuşmaya başlayan köyler de vardır. Tunceli'nin Mazgirt yöresindeki bazı köyler, Bingöl, Elazığ, Erzurum, Sivas Koçgiri Yöresi ve Erzincan'ın Refahiye ilçesindeki bazı yerleşimler, bugün Kürtçe konuşmalarına rağmen aslen Zaza kökenli yerleşimlerdir ve Zaza aşiretlerinin devamıdırlar. Ana dili Zazaca olan Lolan, Kureyşan, Hormekan (Hiran/Zerikan/Alikan/Sormemedan), Alan, Demenan, Şeyh Hasanan, Pevruzan, Laçinan, Karsan gibi Dersim aşiretlerinin bazı kolları, bugün ana dilleri olan Zazaca'dan kopup zamanla Kurmancî (Kürtçe) konuşmaya başlamışlardır.

Kirmanckî (Zazakî)--------------------------------------------Tirkî
A a adir, asin, Almanya --------------------------------------adam, at
B b bira, ban, Bidlîs ------------------------------------------büyük, bir
C c ca, cêr, cor------------------------------------------------can, cadde
Ç ç çim, Çewlîg, Çemişgezek--------------------------------çocuk, çöp
D d dest, Diyarbekir, Dêrsim---------------------------------dal, dayı
E e ez, Erzingan, Erzirom-------------------------------------el, eldiven
Ê ê êrxat, êlçî, êqbal------------------------------------------ -
F f fek, fariskî, Fransa----------------------------------------fare, fıstık
G g ga, giran, Gimgim-----------------------------------------göl, güven
H h her, heş, Hollanda-----------------------------------------hemen, hava
I i bin, kirmanc, solin-----------------------------------------ısırmak, ışık
Î î îsot, Îran, Îtalya--------------------------------------------iş, it
J j jêhat, jan, Japonya----------------------------------------jandarma, jimnastik
K k kitab, kar, Kurdîstan--------------------------------------kalkan, küçük
L l lal, lazut, Licê----------------------------------------------limon, leke
M m ma, mase, Mûş--------------------------------------------mavi, maya
N n nan, newe--------------------------------------------------ne, neden
O o of, oda, ordu-----------------------------------------------olmak, odun
P p payiz, Pîran, Pali -------------------------------------------parmak, pınar
Q q qeleme, qumaş, Qibris------------------------------------ -
R r rind, radyo, Riha-------------------------------------------resim, rüzgar
S s sipî, simer, Sêwregi----------------------------------------serin, sarı, süs
Ş ş şima, şeş, şaş----------------------------------------------şişirmek, şişman
T t ti, tarîx, Tirkiya---------------------------------------------tatlı, tavşan
Uu utî, uca, ucret-----------------------------------------------ütü, ücret
Û û ûsul, ûrris, ûrrim--------------------------------------------uzak, unutmak
V v verg, velg, vate---------------------------------------------var, ver
W w wisar, weş, welat------------------------------------------ -
X x xirab, Xarpêt, xurbet--------------------------------------- -
Y y yaban, yar, yadîgar----------------------------------------yayla, yol
Z z zaf, zerd, zaza----------------------------------------------zeybek, zavallı

Dimili Dialects of Kurdish Language

To the far north of Kurdistan along the upper courses of the Euphrates, Kizilirmaq, and Murat rivers in Turkey, the Dimílí branch of Kurdish language (less accurately but more commonly known as Zâza) is spoken by about 4.5 million (data from late 80's) Dimíla Kurds, (See the map). The larger cities of Dersim (now Tunçeli), Chapakhchur (now Bingöl), and Siverek, and a large proportion of the Kurds of Bitlis, are Dimílí-speaking.

There are also smaller pockets of this language spoken in various corners of Anatolia from Adiyaman to Malâtya (Melatye) and Maras (Meres), in Southern Kurdistan (northern Iraq, where the speakers are known as the Shebeks) and North Esatern Kurdistan (northwest Iran, the tribes of Dumbuli and some of the Zerzas) as well. The language seems in late classical and early medieval times to have been more or less spoken in all the area now covered by Northern Kurdish Dilects group in contiguous Kurdistan. Its domain also stretched west into Pontus, Cappadocia, and Cilicia, before a sustained period of assimilation and deportations obliterated the Kurdish presence in the area in the Byzantine period. The Dimílí further retreated from its former eastern domains to its present limited one under pressure from the advancing Northern Kurdish Dilects group speaking pastoralist Kurds. This loss of ground, which started at the beginning of the 16th century, continues to this day.

Dimílí is closely related to Hewramí (Hawramani, Ewramani), a relationship indicative of a time when a single form of Pahlawâni was spoken throughout much of Kurdistan, when after the late classical period, Kurdistan was homogenized through massive internal migrations. At that time the domain of the Pahlawâni language was uninterrupted across Kurdistan. The main bodies of Dimílí- and Hewramí-speaking Kurds are now at the extreme opposite ends of Kurdistan.

Major dialects of Dimílí are Siveriki, Kori, Hezzu (or Hezo), Motki (or Moti), and Dumbuli. The dialect of Gâlishi now spoken in the highlands of Gilân on the Caspian Sea may be a distant offshoot of Dimili as well, brought here by the migrating medieval Daylamites from western and northern Kurdistan.
Dimílí has served as the prime language of the sacred scriptures of the Alevis, but not the exclusive one. Despite this, not much written material survives to give an indication of the older forms of Dimílí and its evolution. The documents come from rather unexpected sources: the early medieval Islamic histories. Ibn Isfandiyâr in his history of Tabaristân, for example, preserves passages in the language of the Daylamite settlers of this Caspian Sea district, which resembles modern Dimílí.

Sources

1. Dr. A. Hassanpour, Nationalism and Language in Kurdistan 1918 - 1985, Mellen Research University Press, USA, 1992

• https://www.kurdistanica.com